شهید جنگی روی تین روغن نام آزادشهر را نوشت 
خیابان خیامشمالی ۴۰ بوی گل میدهد 
ارگ؛ نخستین خیابانی که در مشهد آسفالت شد
۱۸تیر، به‌عنوان روز صنعت قیر و آسفالت نام‌گذاری شده است و همین بهانه‌ای است تا نگاهی داشته باشیم به آسفالت‌شدن خیابان‌های مشهد که در حدود نود سال پیش برای نخستین‌بار اتفاق افتاد. اصل موضوع قیر و آسفالت در ایران از سال‌های ابتدایی دهه۱۳۱۰ شروع شده، کمااینکه وزارت دارایی وقت در توضیح «خلاصه پرونده قیر دهلران» نوشته است: «در تاریخ ۴بهمن۱۳۱۲ مشروحه از طرف کریم نام باشی به دفتر وزارتی می‌رسد مبنی به اینکه برای اجاره معدن قیر دهلران پیشنهادی به دارایی کرمانشاهان داده و دارایی محل به وی اطلاع داده که کان نام‌برده در حوزه امتیازی شرکت سهامی نفت [ایران و انگلیس]واقع و نمی‌توان به اشخاص واگذار نمود. نام‌برده موضوع را دنبال نموده، تقاضا می‌کند که، چون شرکت فعلا از معدن نام‌برده استفاده نمی‌کند، در‌صورت امکان به وی واگذار شود.» یک سال بعد و در تاریخ ۱۲تیر۱۳۱۳ نامه‌ای از شهرداری تهران به وزارت دارایی رسیده است مبنی به اینکه «آسفالت خیابان‌های تهران به‌طور کنترات به کمپانی ایتالیایی و برادران شاهرخ واگذار شده. برای پیشرفت کار آنها تقاضا می‌کنند در خرم‌آباد و دهلران که محل آسفالت است با مأمورین و نمایندگان شهرداری مساعدت نمایند.»
گویا در این دوره، بیشتر آسفالت مورداستفاده در راه‌های ایران، از روسیه وارد می‌شده است. مؤید این نکته، نامه محرمانه تاریخ ۷آبان۱۳۱۴ شهرداری تهران برای تأمین حدود ۵ هزار تن آسفالت از طریق شرکت نفت ایران و انگلیس است مبنی بر اینکه «موضوع آسفالت خیابان طرف توجه واقع و قیر‌هایی که تا آن‌موقع به وسایل عادی استخراج شده رضایت‌بخش نبوده و آسفالت وارده از کشور بیگانه (شوروی) هم خیلی گران تمام می‌شود (۱۱۰۰ ریال) و بدین‌جهت تقاضا می‌کنند دراین‌خصوص با شرکت نفت [ایران و انگلیس]وارد مذاکره شده، وسیله آن شرکت نیازمندی شهرداری تأمین» شود.
نظریات «مسیو فریش» برای آسفالت مشهد
به گواه روزنامه «آزادی» مشهد، مورخ ۲۸ بهمن ۱۳۱۳ خورشیدی، نخستین اقدام‌ها برای آسفالت خیابان‌های مشهد توسط «دکتر ابوالقاسم شیخ احیاءالدوله» صورت گرفته که در آن دوران، ریاست بر بلدیه مشهد را بر عهده داشته است. این روزنامه «تشکیل شورای فنی با حضور مهندسین شهری برای تهیه پروژه ساختمانی شهر و ساخت خیابان‌ها با آسفالت یا سنگ‌های حجاری‌شده» را یکی از اقدامات دوماهه دکتر شیخ‌احیاءالدوله ذکر کرده است.
پس از این بوده که به‌درخواست اداره بلدیه مشهد، فردی به نام «مسیو‌کارل فریش» که سر مهندس وزارت داخله بوده، مأمور شده است مطالعه و نقشه‌برداری از مسیل شهر مشهد را برای آسفالت‌ریزی خیابان‌ها آغاز کند. روزنامه «آزادی» اسفند همین سال درباره فعالیت او چنین گزارش داده است: «وی چند‌روز به‌اتفاق مهندسین اداره بلدیه در این قسمت (مسیل مشهد) مطالعاتی نموده، نقشه‌هایی از مسیل شهر و نظریاتی راجع به بتون‌ریزی خیابان شهر تهیه و تقدیم اداره بلدیه نموده است که پس از تصویب ایالت کبری و وزارت داخله مشغول اقدام بشوند. مسیو‌فریش نیز در همین یکی‌دو روز به مرکز مراجعت خواهد کرد.»
جراید شهری در اردیبهشت ۱۳۱۴خورشیدی نوشته‌اند: «در انجمن بلدیه که با حضور ایالت کبری چند‌شب قبل تشکیل شده، راجع به خیابان‌های شهر و ساختمان آنها در سال جاری چنین تصویب گردید: خیابان ارگ از طرف شمال به سوی خواجه‌ربیع امتداد یابد و نیز خیابان طبرسی در نوغان امتداد یافته، خیابان شاهرضا هم تا راه سابق ارک [=ارگ]ساختمانش تمام شود. تا ۱۰۰ هزار متر‌مربع کف خیابان‌های موجوده با آسفالت یا بتون ساخته شود. از طرف اداره بلدیه مشغول برآورد مخارج این عملیات می‌باشند که قریبا به اعتبار قرضه‌ای که اداره بلدیه در نظر دارد بنماید به ساختمان و کار‌های فوق شروع بکنند.»
بودجه آسفالت خیابان‌های مشهد، اما در ۱۶خرداد۱۳۱۴ تصویب شده، اگرچه مبلغ آن در خبر‌ها نیامده است. جراید شهری، این موضوع را این‌گونه به‌اطلاع عموم رسانده‌اند: «بودجه سال۱۳۱۴ اداره بلدی که به مرکز پیشنهاد شده بود، پس از تصویب وزارت داخله به اداره مشهد ابلاغ گردید. راجع به تغییر مسیل شهر، بتونه خیابان‌ها و آسفالت از طرف اداره بلدیه به مرکز پیشنهاد گردیده، امید است هر‌چه‌زودتر وزارت جلیله داخله با پیشنهاد فوق موافقت حاصل نموده و ابلاغ نمایند.»
بر‌همین‌اساس نخستین مناقصه آسفالت نیز در مشهد برگزار شده است. روزنامه آزادی در تاریخ۲۰ تیر۱۳۱۴ خبر مناقصه‌ای را چاپ کرده است که می‌گوید: «بلدیه مشهد در نظر دارد معادل ۱۲۰هزار گز‌مربع خیابان‌های مشهد را آسفالت ریزی نماید که مقدار ۴۰هزار گز در ۱۳۱۴ و ۸۰هزار گز دیگر برای سال۱۳۱۵ خورشیدی به انجام خواهد رسید.»
در ادامه این خبر نیز تعهدات کنترات‌کننده در بیست بند آمده که شرح بخش‌هایی از آن چنین است: «شفته‌ریزی به قطر پانزده سانتی‌متر، به طریقی که در هر یک متر‌مکعب شن نخودی بی خاک، باید نیم‌متر مکعب ماسه و شصت من آهک مصرف شود. سطح شفته فوق پس از دو‌نیم‌شدن با تخماق‌های چوبی یا آهنی کوچک که کمتر از ۱۰ کیلو وزن نداشته باشد، کوبیده شود. روی سطح شفته از دوطبقه آسفالت که آستر و رویه نامیده می‌شود، پوشیده شود، آسفالت ریزی باید به‌قدری ریخته شود که پس از کوبیده‌شدن با غلتک وزینی کمتر از هفت سانتی متر ضخامت نداشته باشد.»
کنترات‌کننده در این قرارداد باید تعهد می‌داده است که تا پنج سال آتی هرگاه آسفالت محتاج به تعمیر باشد، آن را «بلاعوض تعمیر نماید.»
پایان کار در سال ۱۳۱۷
مشخص نیست سرانجام مناقصه بلدیه به کجا کشیده، اما اردیبهشت۱۳۱۵ خبر کوتاهی درباره آسفالت خیابان ارگ و خیابان نادری (بالا خیابان) تا بست در کنار اقدامات مقدماتی نظیر جدول‌کشی و پوشاندن نهر منتشر شده است؛ همچنین در آگهی‌های جریده «آزادی» به تاریخ ۱۴تیر۱۳۱۵ برای نخستین بار اعلان «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» به ریاست «چرنتسکی» دیده می‌شود که «کرایه حمل چهارصد تن آسفالت از باجگیران به شهر مشهد را که برای خیابان‌های شهر تهیه شده است» به مناقصه گذاشته است.
در نهایت در ۲۹تیر۱۳۱۵ مقدمات آسفالت کاری خیابان ارگ توسط «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» آغاز شده و همین شرکت ۹شهریور ساختمان (تعمیر) نهرین خیابان ارگ را که طول آن از هر طرف ۱۶۰۰ متر بوده است، به همراه خاک‌برداری و حاضر‌کردن سطح خیابان برای ریختن آسفالت، به مناقصه گذاشته است.
گویا کار آسفالت خیابان ارگ به نیمه رسیده که شهرداری تلاش کرده است آسفالت دیگر‌خیابان‌ها را نیز آغاز کند. به‌همین‌منظور شهرداری مشهد روز ۱۴مهر۱۳۱۵، آسفالت‌کاری و جدول‌سازی خیابان‌های مشهد را که عجالتا در حدود ۲۵۰هزار متر‌مربع بوده، به مناقصه گذاشته است. برای این متراژ در وهله اول ۱۲۰ تن آسفالت نیاز بوده که حمل آن نیز از مرز باجگیران به مشهد در پیوست این آگهی آمده است.
البته از مهر این سال، شرکت دیگری هم برای آسفالت خیابان‌های مشهد پای‌کار آمده که ریاست آن با «کبریال‌سرکیس» بوده است؛ همچنین با ورود نخستین ماشین آسفالت‌ریزی به مشهد که تجهیزاتش در دو نوبت بین ۱۰تا۲۴شهریور۱۳۱۶به مشهد وارد شده، کار حسابی سرعت گرفته است تا در نهایت آسفالت‌ریزی خیابان‌ها در اواخر پاییز سال ۱۳۱۷ پایان یابد.
منبع مطالب:اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی؛ / اخبار خراسان در مطبوعات دوره رضا‌شاه‌پهلوی، پژوهش و گردآوری: سید مهدی سیدقطبی
منبع عکس‌ها: مرکز اسناد و تاریخ توسعه شهری شهرداری مشهد
* این گزارش چهارشنبه ۱۸ تیر در شماره ۴۵۲۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
